عنوان بالا به شوخی می­ماند، اما هر شوخی، بالقوه می­تواند رنگ و بویی از واقعیت گرفته باشد. در غاری در فرانسه، دانشمندان فسیل­شناس ردِ پای گونه‌ای ناشناخته از دایناسورهای غول­پیکر را بر سقف یافته­اند[1]. اگر گذارِ آدمی هراندازه باهوش و تیزبین اما بی­اطلاع از موضوع، به آن غار می­افتاد، به احتمال بسیار برآمدگی-تورفتگی­های موجود بر تخته سنگ­هایِ سقف شاید آخرین جایی می­بود که نظرش را جلب می­کرد. بدون این­که او را به فکر بیاندازد، آن اَشکال ردپای موجودی عظیم الجثه­است باقیمانده از ۱۶۶ میلیون سال پیش. اما اساس علم، بر شواهد است. اگر آن برآمدگی-تورفتگی‌ها ردپاست، و بر طبق الگوهای موجود ردپای دایناسور، پس باید جدی­اش گرفت. حتی اگر مجبور شویم، برای مدتی هم که شده، فرض کنیم دایناسورها بر سقف راه می­روند!

و پرسش بعدی: دایناسور در غار چه می‌کند؟ اگر هم گذارش افتاده چگونه در حالت بی­وزنی یا آکروبات­گونه بر سقف راه رفته؟ توضیح اهل فن هم­چون همیشه ظاهر ساده‌ای دارد. ردپایی است به جا مانده از ۱۶۶ تا ۱۶۸ میلیون سال پیش، زمانی کافی برای جابه­جایی سطوح زمین و تخته سنگ­های عظیم؛ این یکی از سطح زمین چنان چرخیده که امروز تبدیل شده به سقفِ غاری بزرگ.

داستانی مشهور در زبان انگلیسی وجود دارد با کاربردهایی متعدد و گاه متفاوت. برخی منشا داستان را ملانصرالدین و برخی صوفیان قرون گذشته می­دانند. بدون کوچک­ترین علاقه­ای به ورود به نزاعِ بی­پایانِ “منشا همه‌چیز مشرق زمین است یا نیست”، می­رویم به سراغ داستان به روایت انگلیسی­اش: در سیاهی شب، پلیس مرد مستی را می­بیند که زیر چراغ خیابان مشغول جستجوست، می پرسد به دنبال چیست و مردِ مست پاسخ می­دهد کلیدش را گم کرده. پلیس هم دقایقی در جستجو همراهی می­کند، بدون آن­که نتیجه­ای حاصل شود. از مرد مست می پرسد مطمئنی همین­جا گم کردی؟ و پاسخ می­شنود: نه در پارک گم کردم. پلیس با تعجب می­پرسد پس چرا این­جا دنبالش می‌گردی؟ مرد مست پاسخ می­دهد: فقط اینجا چراغِ روشن دارد!

وجوه متعدد داستان، آن را مستعد برداشت‌های مختلفی کرده‌است. در علومِ شناختی و مطالعاتِ ذهن، آن­را نمونه­ای از سوگیریِ مشاهداتی (observational bias) می­دانند، به زبان ساده: ذهنِ آدمی تنها به دنبال چیزی است که مشاهده­اش ساده باشد. برخی داستان را به Streetlight effect می­شناسند و در برخی متون به drunkard’s search مشهور است. اما، در مطالعات علمی، برخی به جد و برخی به طعنه معتقدند، روش پژوهش در علم دقیقا روش همین مردِ مستِ قصه است. پژوهش­گر علوم به دنبال شواهدی است تا از کنار هم چیدن­شان پاسخی به دست آید، شاید برای پرسشی موجود و شاید برای پرسشی که از وجودش بی­خبر بوده­ایم. 

پژوهش­گر، اگر قرار باشد به ابعاد و تعریف دایناسور بیاندیشد، اگر به غاری هم وارد شود، بعید است کاری به سقف داشته باشد. اما روش او این­گونه نیست، شیوه اش جستجوست، در هر جایی که نوری روشن است و می توان دید. 

علی صدر   

فروردین ۱۳۹۹