با هر دروغی که آدمی می­گوید، گویی کرامت خویش
  به عنوان یک انسان را نابود می­کند.
ایمانوئل کانت

–

کانت معتقد بود دروغ ­گفتن یا راست­ گفتن به فرد بستگی دارد، انتخابی­‌ست آزاد بر پایه‌­ی اراده‌­ی شخص، انتخابی برآمده از اعتقادات اخلاقی او. برخی معتقدند، سازوکار جهان شاید به آن تمیزی و مرتبی که فیلسوفِ سخت­گیر آلمانی می‌­پنداشت نباشد. بچه‌­ها بسیار سریع‌­تر از آن­که بفهمند چی به چی است و سر و سامانی به نظام اخلاقی و اعتقادات خویش دهند، شروع به دروغ گفتن می‌­کنند. حتی به عقیده‌­ی برخی روان­‌شناسان، رفتار و گفتار فریب‌­کارانه نشان از سلامت ذهنی کودک و رشد قوه‌ی درک و شناخت اوست. به آن مسئله و هستی‌­شناسی دروغ جداگانه در مقاله‌­ای دیگر خواهیم پرداخت. عجالتا مروری کنیم به چند کشف تازه در خصوص دروغ گرفتن به مثابه‌­ی رفتاری اجتماعی.

سایمون گَچِر و جوناتان شولتز از دانشگاه ناتینگهام در تحقیقی بسیار جامع به بررسی دروغ گفتن پرداخته­ تا دریابند، در عادتِ دروغ­‌گویی که ظاهرا محدود به جوامعِ به‌ خصوصی نیست، چه عواملی موثرند. در دوره­‌ای پنج ساله به 23 کشور سفر کردند و نتایج تحقیقات­‌شان نشان داد رابطه‌­ای کاملا مستقیم بین عدم صداقت در سطح فردی و سازمانی وجود دارد؛ به زبان ساده‌­تر، هرجا که سطح دروغ‌­گویی، فساد و عدم صداقت در نهادهای دولتی، موسسات و سازمان­ها بیشتر باشد، به طور روشن مردم گرایشی شدیدتر به دروغ­گویی دارند. به تعبیر گَچِر و شولتز گویی مردم، رفتار خود را به محک ‌آ‌ن‌چه در اطرافشان می‌­گذرد می­سنجند. در تعبیری روان­‌شناختی، به نظر محققین، گویی فساد، کلاهبرداری، فریب و تقلب در سطح اجتماعی شکل­‌دهنده‌ی تربیت روانیِ فرد است. عده‌­ای خواهند پرسید اول مرغ بود یا تخم مرغ؟ فریب­‌کاری مردم از نردبان بالا می‌­رود یا دروغ­گویی مدیران به پایین رسوب می­‌کند؟ ارزش بررسی بیشتر دارد اما یک واقعیت غیرقابل انکار است: بعید است بر جامعه‌­ای با ضریبِ دروغ­‌گویی بالا، عده­‌ای شسته رفته حکم برانند، و بر همین سیاق، بسیار بعید است در سایه‌­ی سیستم­‌های مبتنی بر فریب، مردمانی صادق و درست­‌کار روز و شب مشغول راست­‌گویی و درست­‌کاری باشند.

در راستای تحلیلِ دروغ­ گفتن به مثابه‌­ی یک رفتار، در نمونه‌­ای جالب‌­تر و شاید جزئی‌­نگر، گروهی از پژوهش­گران دانشگاه لنکستر، تغییرات زبانی در هنگام دروغ گفتن را مورد مطالعه قرار دادند تا بسنجند آیا تغییر ساختار زبان در دروغ­‌گویی از الگویی ثابت تبعیت می­‌کند یا نه. برای سال­‌ها می‌دانستیم که دروغ‌­گویی تغییراتی در ساختمان زبان ایجاد می‌­کند اما آیا این تعییرات در همه جا و همه ی زبان‌­ها یکسان است؟ نتیجه­‌ی تحقیق نشان داد این­‌گونه نیست، و تغییرات زبانی به زمینه‌­های فرهنگی مرتبط است. به عنوان نمونه در فرهنگ غرب، در زمان دروغ­ گفتن، فرد بسیار کم‌تر از ضمیر “من” استفاده می‌­کند. گویی فرد دروغ­گو در تلاش است تا جای ممکن بین خود و ادعای نادرست فاصله بیاندازد. اما همین تحقیق در میان مردمان آفریقایی و آسیای شرقی به نتایج دیگری انجامید. تغییری در  ضمیر “من” مشاهده نمی‌­شد اما افتی محسوس در ضمیر “او” (چه مذکر و چه مونث) دیده شد، گویی افراد در تلاشند فاصله­‌ای میان گروه اجتماعی خود و سخن نادرست بیاندازند؛ اختلافی که نشانی‌­ست از تفاوت فرهنگِ فردگرا در غرب و جمع‌­گرا در آسیا و آفریقا.

از نقطه نظر متخصصین رفتارشناسی در حیوانات، نخستی‌­ها، و انسان­‌ها، فریب­کاری مختص انسان نیست، اگرچه تنها انسان مجهز به فریب‌­کاری زبانی است؛ آن­چه دروغ گفتن می‌­نامیم. با این‌­حال یک تمایز دیگر میان انسان و مابقی جانداران فریب­کار دیده می­‌شود: در انسان، دروغ گفتن و فریب­‌کاری بیشتر به قصد مقبولیت اجتماعی است تا ضدیت با اجتماع. به زبانی دیگر، دروغ­‌گویی بیشتر به هدف و به امید ارتقا موقعیت اجتماعی و تحکیم ارتباط اجتماعی است تا برهم زدن و ضدیت با جامعه. اگرچه شاید از نظر جامعه‌­شناسی و روان­شناسیِ اجتماعی، رفتاری مبتنی بر فریب و دروغ، نهایتا به تحکیم ساختار جامعه منجر نشود. 

اَعمال فرد الزاما نتیجه‌­ی انتخاب و اراده­‌اش نیست، اگرچه مسئولیتش با اوست. از طرفی، قرار نیست نتیجه­‌ی اعمال فرد با نیت او هم­‌خوان باشد، تاریخ بشریت سرشار از وقایع تراژیکی‌­ست که به نیت خیر آغاز شدند. اما دروغ­‌گویی الزاما رفتاری اهریمنی نیست و مقصود انسان از فریب، لزوما نابود کردن چیزی نیست. در دروغ‌­گویی و رفتار فریب­‌کارانه پیچیدگی­‌های بیولوژیک، روان­شناختی و فرهنگی نهفته است که آن‌­را نیازمند تحلیل دقیق‌­تر می‌­کند، بسیار ژرف و موشکافانه، پیش از آن­که تنها به تکرار حکم سنگین ابتدای مقاله اکتفا کنیم.

علی صدر   

اردیبهشت ۱۳۹۹